An t-Eilean Sgitheanach
| An t-Eilean Sgitheanach | |
| |
| A' coimhead deas bhon Chuith-Raing, an t-Eilean Sgitheanach. | |
| Suidheachadh | |
| Dùthaich | Alba |
| Sgìre | A' Ghàidhealtachd |
| Innis-mhuir | Na h-Eileanan a-Staigh |
| Co-chomharran | 57.30˚ T 6.23˚ I |
| Comharradh-clèithe | NG452319 |
| Feartan fiosaigeach | |
| Farsaingeachd | 1,656.25 km² |
| Àireamh-shluaigh | 10,008 (2011) |
| Dlùths | 6.04/km² |
Tha an t-Eilean Sgitheanach (far-ainm: Eilean a' Cheò) na laighe an iar air tìr-mòr siorrachdan Inbhir Nis agus Rois agus dealaichte bhuapa le caolas cumhang ris an canar An Linne Shlèiteach.
’S e seo an t-eilean as motha air taobh siar na h-Albann, ach a-mhàin Leòdhas agus na Hearadh ann an Innse Gall. Canar cuideachd “Eilean a' Cheò” mar far-ainm air. Chan eil an t-Eilean Sgitheanach idir ’na phàirt de “Innse Gall”, oir chan eil an t-ainm sin a’ toirt a-steach ach na h-eileanan a-muigh.
’S e eilean mòr a th' ann - 1,656.25 cilemeatair ceàrnach. Ann an 2011 bha 10,008 duine a' fuireach anns an eilean agus mar sin dh'fhàs àireamh muinntir an eilein bho 9,232 duine anns a' bhliadhna 2001.[1]
Cruth is clàr an eilein
deasaichTha an t-Eilean a tuath air a' cheum latitude 57, agus tha an 6mh ceum longitude a' ruith ach beag tro a mheadhan; nì a tha a' leigeil ris dhuinn gu bheil àird a' mheadhan latha 24 mionaidean an dèidh meadhan-latha Ghreenwich. Tha e mu 50 mìle a dh' fhaid, ach chan eil bad dheth nas fhaide na ceithir mìle bhon mhuir. Tha e aig a leathad 24 mìle de thalamh tioram a leud.
Ann an cumadh, tha an t-Eilean Sgitheanach mar ghiomach mòr le a spògan gobhlach sìnte mach tro chuan na Maoile. Is e an gnè creige a tha fon uachdair a dh'fhàg an cumadh sin air. Tha cruth an eilein le a lochan eangach mara, agus a chlàr, le a bheanntan 's a dhromannan nam fianais gus an latha an-diugh air tachartasan linntean milleanan bliadhna air ais.
Cruinn-eòlas
deasaichBha an t-Eilean ceangailte ri tìr-mòr nuair a bha àrd-thìr Chailleann ag èirigh bho dhoimhne chuain gu bhith na h-aonaichean àrda. 'S iad beanntan a' Chuilthinn Dhuibh na tha air fhàgail dhuinn de na chruaidhich anns na glomhasan mòra a bh' ann roimhe. 'S iad beanntan a' Chuilthinn Dheirg na tha air fhàgail den taomadh creig leaghte mar ghranaid. Bha an taomadh sin cho cumhachdach gun do thog e Blàbheinn às a bun.
Bha sgaoiltichean eile ann de chreig leaghte mar làbha ris an canar "Basalt". Tha dà thrian a tuath den eilean còmhdaichte le 'basalt'. 'S e sin as adhbhar gu bheil grunnd an eilein cho torach oir leigidh i an t-uisge troimhpe agus brisidh i na mìn-thalamh a tha fìor mhath airson feurach is talamh-àitich.
Tha leac an eilein anabarrach measgaichte leis mar a chaidh na dithean creige a b' aosta a bha nam bonn den eilean is an leac aoil a bhristeadh, 's a shadadh 's a lùbadh is fhilleadh. Chì sin gu h-àraidh ann an cuid de Sgìrean an t-Sratha is Shlèite.
'S e Sgurr Alasdair a’ bheinn as àirde san eilean - 993 meatair (3,257 troigh).
An Aimsir
deasaichTha beanntan an eilein cho tric còmhdaichte le smùidrich mhìn uisge, is gur dara h-ainm dha Eilean a' Cheò.
Tha an aimsir tlàth ach tais, is a' ghaoth rudeigin làidir, gu h-àraidh ann an Tròndairnis agus Bhatairnis. Chan eil na h-àitean sin cho fasgach ris a' chuid mhòr den eilean, agus tha na croitean an sin ri aghaidh na mara agus rudeigin àrd agus lom.
Tha Sgìre Shlèite agus gu h-àraidh sìos an Àird, nas tiorma na an còrr dhen eilean, oir tha beanntan a' Chuilthinn a' toirt mòran den uisge às a' ghaoith san dol seachad dhi. An dèidh sin, tha suas ri 60 òirleach a' tuiteam san àite as tiorma den eilean.
An Talamh
deasaichTha an t-eilean a bhith a' faighinn na h-uiread de dh'uisge na adhbhar air a' mhòr-chuid den talamh-àitich a bhith fo fheur, oir tha am foghar mì-chinnteach agus gu tric tha am bàrr fadalach agus duilich a chaoineachadh. Ged a tha cuid de mhaith na talmhainn a' falbh leis na dòirtidhean uisge, tha fàs mòr feòir air a' chòmhnard agus mòran bheathaichean gan cumail.
Nithean a bheir buaidh air na siantan
deasaichLeis an eilean a bhith eadar na ceuman latitude 57 is 58, bhiodh dùil ri aimsir chuimsich, gun i a bhith ro fhionnar no ro theth; oir chan eil uiread de theas na grèine a' ruighinn air 's a tha a deas no cho beag 's a tha a tuath. Ach tha buaidhean eile ann a tha a' dèanamh na h-aimsir cunbhalach is tlàth mar a tha:
- bara na gaoithe a bhith bhon iar-dheas. On a tha an t-eilean na laighe air taobh siar na h-Alba is air a chuairteachadh leis a' Chuan a Siar, tha a' ghaoth an iar-dheas a' tighinn thuige thar a' chuain sin le luchd de dheataich bhlàth, mhìn a thog i bho uachdar na mara, cuid dheth an crios ain-teth na cruinne. Tha buige is blàths a' tighinn an lorg na gaoithe, air chor is gur h-ann ainneamh a leanas sneachd no reothadh, nuair a thig iad, ach ùine bheag.
- Tha a-rithist Sruth a' Chamais a' tighinn gu a chladaichean leis an teas a shùigh e bhon ghrèin aig Camas Mheagsago. Tha sin a' leasachadh blàths na h-aimsir, oir cumaidh uisge, agus bheir e seachad mòran teas a bharrachd 's a nì talamh tioram. Tha cuid den teas sin ga thogail air a slighe leis a' ghaoith an iar-dheas.
- Seach gu bheil an t-eilean cho beanntach tha aig a' ghaoith ri èirigh anns an dol seachad. Anns an èirigh tha i a' dol an tainead, no a' sgaoileadh, 's a' fàs fuar. Tha sin a' cur na mìn-dheataich na boinneagan mòra a tha a' tuiteam nam frasan. Anns an tionndadh den deataich gu uisge tha i a' cur dhith an teas a rinn a togail aig deas fo bhuaidh na grèine. Seo aon dòigh air faighinn aig tuath an teas a thug a' ghrian seachad aig deas: an teas ceilte, no latent heat.
- On 's i a' chreag bhasalt a tha an uachdair ann an dà thrian den eilean, cha chùm i an t-uisge fada, oir sìolaidhidh e sìos troimh a pòran. Tha seo a' fàgail a' ghruinnd nas blàithe 's nas gnèidheile na tha an scromag uachdrach ann an Innse Gall, far a bheil an t-uisge a' laighe 's a' dèanamh na talmhainn fuarraidh.
Port Rìgh
deasaich'S e Port Rìgh am prìomh-bhaile, agus is e cuideachd am baile as motha a th’ anns an eilean. Tha cala Phort Rìgh, leis na taighean daithte timcheall air, gu math tric ri fhaicinn air cairtean-puist. Tha cuid aig ràdh gun deach am baile ainmeachadh an dèidh do Rìgh Seumas V tadhal sa bhliadhna 1540. Ach tha cuid eile ag ràdh nach e Port Rìgh ach Port Ruighe an t-ainm a bh’ ann bho thùs.[2]
Ainmean an eilein
deasaichCanar gun tàinig an t-ainm bhon Ghàidhlig (“eilean sgiathach”), neo bhon fhacal sean Lochlannais: Skuyö, a tha a’ ciallachadh: “Eilean fo sgothan”. Ach tha Arne Kruse a’ cur ’nar cuimhne[3] gu bheil Sketis Nesos sa Laideinn bho Ptolemy san 2mh Linn, fada ro linn nan Lochlannach, agus gu bheil Sci agus Sceth san t-Seann-Ghàidhlig. Tha e ag ràdh gur ann às a sin a thàinig an t-ainm Seann-Lochlannais, Skíð; gu bheil an dà chuid Seann-Lochlannais agus Seann-Ghàidhlig a’ ciallachadh “sgoilte” agus gur dòcha gun tàinig sin bho na lochan fada mara a tha a’ sgoilteadh an eilein air an taobh siar.
Bho shean, chanadh na bàird An Clàr Sgìth ris an eilean, agus gus an latha an-diugh canar An Cuan Sgìth ris a' mhuir eadar e agus an t-Eilean Fada. Tha am facal Sgith a' ciallachadh 'geàrrte' no 'sgiathach' no 'eangach'. Aon sùil air a' mhapa agus chì sinn cho freagarrach agus a tha an t-ainm. Mar a thuirt a' bhana-bhàrd, Màiri nan Òran:
- Tha do lochan rìomhach
- Sìnte stigh feadh eang,
- A' dealachadh bho chèile
- Rèidhleanan is bheann.
Bha an t-eilean an sealbh nan Lochlannach eadar an 9mh linn agus an 12mh linn AC.
Eaconamaidh
deasaich
Tha àiteachas (gu seachd àraid croitearachd), obair-ealain, gnìomhachas uisge-beatha agus an ròinn turasachd glè chudromach a thaobh bith-beò muinntir an eilein.
Àiteachas
deasaichTha gu bhith 2000 croit (no "lotaichean" mar a chanadh na Sgitheanaich riutha) san eilean, ach chan eil ach mu 100 dhiubh a tha mòr gu leòr airson a bhith beò asta.
Gnìomhachas uisge-beatha
deasaichTha taigh-staile mòr Talasgair ann. Cuideachd tha Mac-na-Mara, Tè bheag nan Eilean agus Poit Dhubh, uisge-beatha pòsta, air an reic ann an Eilean Iarmain ann an Slèite.
Roinn turasachd
deasaichAs t-samhradh thig mòran luchd-turais don eilean seo. Tha an t-Eilean Sgitheanach cliùiteach airson na seallaidhean brèagha, m.e.:
- an Cuiltheann a tha a' gabhail a-steach 12 bheinn Rothach.
Tha iomadach seann chaisteil rim faicinn, m.e:
- Caisteal Dhùn Bheagain, a chaidh a thogail anns an 13mh linn.
- Caisteal Armadail às an 10mh linn; an diugh tha taisbeanadh agus ionad Clan Donald ann.
Tha taigh-tasgaidh mu dhualchas nan eilean agus croitearachd ann an ceann a tuath an eilein, aig Cille Mhoire.
- Obair-ealain
Tha an Ionad Àros faisg air Port Rìgh a' reic mòran stuth do luchd turais.
Tha beathaichean fiadhaich, m. e. an iolaire-bhuidhe, an iolaire-mhara agus a' bhiast-dhubh fhathast bitheanta is rim faicinn anns an Eilean Sgitheanach.
Tha a' cholaiste Gàidhlig Sabhal Mòr Ostaig suidhichte ann an Slèite, ann an ceann a deas an eilein.
Dòighean siubhail
deasaich
Tha Drochaid an Eilein aʼ ceangal an eilein ri tìr mòr na Breatainne". Chaidh an drochaid seo a thogail anns aʼ bhliadhna 1995 eadar Caol Loch Aillse agus Caol Acain. Ach bha muinntir an eilein a' gearan mun phrìs (£7.50) a b' fheudar dhaibh a pàigheadh. Mar sin dheth cheannaich Riaghaltas na h-Alba an drochaid ann an 2004. An dràsta cleachdar an drochaid saor 's asgaidh.
Tha bàtaichean aiseig a' ruith eadar Armadail agus Mallaig, as t-samhradh cuideachd eadar Caol Acain agus Gleann Eilge. Tha bàtaichean eile a' dol eadar Ùige agus An Tairbeart/na Hearadh, agus eadar Ùige agus Loch nam Madadh/Uibhist a Tuath.
Tha busaichean a' ruith gu Inbhir Nis agus gu Glaschu.
Tha duilleag Siubhal gu Sabhal Mòr Ostaig ann a bheireas ceanglaichean a tha feumail airson siubhal dhan Eilean Sgitheanach.
Rudan inntinneach
deasaich- Rugadh Niall MacLeòid, am Bàrd Sgitheanach, ann an Gleann Dail ann an 1843.
- Tha Donaidh Rothach, seinneadair Gàidhlig a' fuireach ann am Port Rìgh. B' àbhaist dha cluich anns a' chòmhlan roc Runrig.
- Somhairle MacGill-Eain, bàrd cliùiteach, bha e a' fuireach anns an eilean airson mòran bhliadhnaichean.
- Seachd, film Gàidhlig a chaidh a dhèanamh anns an eilean fhèin; foillsichte anns a' bhliadhna 2007.
- Chaidh am Mòd Nàiseanta a chumail san Eilean Sgithanach anns na bliadhnaichean 1982 agus 1998.
Ceàrnaidhean san Eilean Sgitheanach
deasaichBailtean san Eilean Sgitheanach
deasaichEileanan timcheall air an Eilean Sgitheanach
deasaichBeanntan Sgitheanach
deasaichSgrìobhaidhean mun Eilean ann an Gàidhlig
deasaich- Ros, An t-Oll. Niall (1938). 'An t-Eilean Sgitheanach', ann an Am Measg nam Bodach. Glaschu: An Comunn Gaidhealach. dd. 67-73.
- MacDhòmhnaill, Iain A. (1980). 'Blar a’ Chumhaing agus Cor nan Croitearan 1882-1883', ann an Oighreachd agus Gabhaltas, deas. Dòmhnall MacAmhlaigh. Obar-Dheadhan: Roinn an Fhoghlaim Cheiltich Oilthigh Obar-Dheadhan. dd. 12-22. (mu ‘Bhlàr a’ Bhràighe’ mar as aithnichear sa Bheurla a-nis)
Faic cuideachd
deasaichIomraidhean
deasaich- ↑ National Records of Scotland 2011 Census Earr-ràdh 2: Population and households on Scotland’s inhabited islands (PDF). Air a tharraing 10 an Lùnastal 2015
- ↑ Iain Mac an Tàilleir, Placenames of Scotland
- ↑ Arne Kruse, Explorers Raiders and Settlers -The Norse Impact upon Hebridean Place-Names
Ceanglaichean a-mach
deasaich- Skye Gaelic - leabhar leis an Urr. Teàrlach MacDhonnchaidh, 1864-1927
- Bheataireachd san Eilean Sgitheanach an-diugh 's an-dè
- BBC Naidheachdan 2016-04-01: Seasan trang turasachd air thoiseachd (aithris bhideo 2:30 mu thurasachd san Eilean Sgitheanach)
- BBC Naidheachdan 2016-08-29: Ro-innleachd turasachd san Eilean Sgitheanach? (aithris bhideo 2:01)
- BBC Naidheachdan 2016-11-17: An t-Eilean Sgitheanach “as fheàrr”
- BBC Naidheachdan 2016-11-17: Rannsachadh ùr ag ràdh gur e an t-Eilean Sgitheanach an t-àite còmhnaidh as tarraingiche (aithris-bhideo 1:58)
- BBC Naidheachdan 2016-12-20: Eilean Sgitheanach feumach air taighean (aithris-bhideo 1:51)
- BBC Naidheachdan 2017-01-06: Gnìomhachas maoraich an Eilein Sgitheanaich a' soirbheachadh - Càrabost (aithris-bhideo 2:37)
- Fiadh-bheatha - làthraichean a tha math airson fiosrachadh (uile sa Bheurla)
- Maoir-dùthcha - Facebook ... bileag-fiosrachaidh
- Skye Birds (eòin)
- Skye Raasay Plants (lusan)
- Glendale (Gleann Dail)
| Earra-Ghàidheal | Colla • Colbhasa • Diùra • Gòmastra • Ì Chaluim Chille • Ìle • Lios Mòr • Muile • Orasaigh • Stafa • Tiriodh • Ulbha |
| An t-Eilean Sgitheanach | Ìosaigh • Longaigh • Pabaigh • Ratharsair • Rònaigh • An t-Eilean Sgitheanach • Sgalpaigh an t-Sratha • Sòdhaigh |
| Na h-Eileanan Tarsainn | Canaigh • Eige • An t-Eilean Gainmhich • Eilean nam Muc • Haoisgeir • Rùm |
| Na h-Eileanan Sglèata | Beul na h-Uamha • Eilean Èisdeal • Flada • Luinn • Saoil |
| Na h-Eileanan Treisinis | Am Bac Beag • Am Bac Mòr • Flada, Treisinis • Lunga |