|
[[File:Luther_with_tonsure.gif|thumb|right|Màrtainn Lùtair (Martin Luther)]]
B’eB’ e '''an t-Ath-Leasachadh''' (Sa [[Bheurla]] an "Reformation" ) an t-àm nuair a chaidh beachdan agus teagasg nan [[eaglais]]ean [[Pròstanach]] a stèidheachadh agus iad a briseadh air falbh bhon an eaglais [[Caitligeach|Chaitligich]]. ThoisichThòisich an gluasad Pròstanach le daoine ag iarraidh air atharraichean fhaicinn anns an [[Eaglais CaitligeachChaitligeach|Chaitligich]] ann an taobh an Iar na [[Roinn Eòrpa]]. ThoisichThòisich an t-Ath Leasachadh ann an [[Sagsainn-Anhalt]] le [[Martin Luther|Màrtainn Lùtair]] agus 95 argamaidean a chuir e air adhart ris an eaglais ann an cruth billeag-iarrtas a chaidh a stopadh air doras Eaglais naa' CaistealChaisteil ann anam [[Wittenberg]] aig deireadh an [[DamhairDàmhair]] sa bhliadhna [[1517]].
== Suidheachadh ==
=== Suidheachadh poileataigeach ===
AnAig toiseach den [[16mh linn]] bha Ìompaireachd Naomh Romanach nan Gearmailteach briste ann an mòran sgìrean beaga. Bha “Reichfürst” anns gach sgìre, duine uaisle a bha na uachdaran. Bha an t-Ìompairear Tearlach V a’ crochadh air a’ chùmhachd a bha aca. Ach bha Tearlach V trang anns [[an Spàinn]]t, anns [[an Olaind]] agus anns [[an Eadailt]] cuideachd, agus bha cogadh ann an aghaidh nanam [[an Fhraing|FraingichFraingeach]] agus nanan [[an Tuirc|TuircichTuirceach]].
=== Suidheachadh sòisealta ===
Aig an aon àm thàinig tòrr atharrachaidhean:
* Teicnealos ùr, m.e: inneal clò-bhualadh aig [[Johannes Gutenberg]]
* Sealladh ùr air an t-saogal, m.e.: Thuirt [[Nicolaus Copernicus]] gugur bheili a’ ghrian am meadhan denan speur
* Beachdan ùra, m.e.: Bha [[William of Ockham]] den bheachd gu bheil inntinn saorshaor aig gach neach air leth an àite laghalagh DhiaDhè agus gum biodh e nasna b' fheàrr nam biodh dealachadh eadar an eaglais agus an stàit ann.
=== Suidheachadh am broinn na h-eaglaise ===
Bha an t-eagal air na daoine abhaisteach fonro na ministearan agus na [[Peanas (creideamh)|peanasan]] aca. Ach aig an aon àm chaidh a’ mhoraltachd anns an eaglais sìos. M. e. B’ urrainn do na h-easbaigean an dreuchd aca a cheannachd, neo fhuair iad i tro dhìleab. Mar sin bha feum aca ri [[airgead]] fhaighinn airson an doigh beatha comhfhurtail a chumail an àite cuideachadh a thoirt do na daoine bhochdabochda. Mar sin bha sunnd aig na daoine an aghaidh na h-eaglaise.
[[File:Arcimboldus,_aflatsbref,_Nordisk_familjebok.png|thumb|right|Litir-logadh]]
Bha feum aig a’ [[Pàp|Phàpa]] riair airgead fhaighinn cuideachd airson àrd-eaglais [[An Ròimh|na Ròimhe]] ùr a thogail. Mar sin dh’ fhàs a’ mhalairt le litrichean-loghadh uabhasach cudthromach: B’ urrainnear litir-loghadh a cheannachd airson mathanas fhaighean airson nanam mearachdan a rinneadh. Bha ministearan a’ siubhal air feadh anna dùthaichdùthcha gan reic. Dh’fhàs iad ainmeil tron t-sanas: Ma bhios an t-airgead a’ gliogadaich anns a’ bhocsa, bidh an t-anam a’ leum às a’ phurgadair.
== Bun-bheachdan Mhàrtainn Lùtair ==
[[File:95Thesen.jpg|thumb|right|na 95 argamaidean Lùtair]]
B’ e sin an t-àm far an do sgrìobh [[Martin Luther|Màrtainn Lùtair]] na 95 argamaidean mar deasbad [[diadhaireachd]]. Seo na bun-beachdan a bha aige:
* '''sola scriptura''': Tha'S e am [[Bìoball]] a-mhàin bonn a’ chreideamhchreideimh [[Iosa Chrìosd|Crìosdail]].
* '''solus Christus''': Tha an cùmhachd os cionn na luchd creideamh aig [[Dia]] a-mhàin.
* '''sola gratia''': Dìreach troTro thròcairean Dhè a-mhàin bidh na daoine sàbhailte.
* '''sola fide''': Bidh na daoine barrantach tron [[creideamh|chreideamh]] a-mhàin.
== Buil ==
=== anns a’ Ghearmailt ===
Chaidh am foillseachadh throntron chlò-bhualadh ùr gu math luath eadar a h-uile daoineduine. O chionn’schionn ’s gun robh na daoine deiseil agus deònach airson ath-nuachaidhnuadhaidh, chleachd iad na h-argamaidean Lùtair airson naan h-eaglaiseeaglais fhagail. Theich mòran [[manaich|manachan]] agus caileachan dhubhadubha às na manachainnean cuideachd. Cha robh na Reichfürsten deonach airgead a phaigeadhphàigeadh don Phàpa tuilleadh. Mar sin chaidh iad uile ri cheile airson eaglais nuadh a’a steidheachadh ris an cante [[Eaglais PròstanachPhròstanach]]. Thàinig an t-àinm bhon fhacal ghearmailteachGhearmailteach „Protest“ a tha a’ ciallachadh casaid, gearan.
Ach bha an t- Ìompairear trang anns a’ chogadh an- aghaidh nanan TuircichTuirceach. Nuair a chunnaic e, dè bha a’ tachairt anns [[a' Ghearmailt]], bha e ro anmochfhadalach. Bha cogadh ann eadar sgìrean [[Caitligeach]] agus sgìrean Pròstanach air feadh a’na GhearmailtGearmailt. O chionn’chionn s’s gun robh e a’ chrochadhcrochadh nanan daoine uaisle, thàinig laghalagh ùr: „wessen Land, dessen Glaube “. B’ e sin a’ ciallachadh: Nan robh creideamh Pròstanach aig an duine uaisle, b’ fheudar a h-uile daoineduine anns an sgìre aige a bhith nan PròstanachPròstanaich cuideachd. Ach b’ e sin an t-abhbhar airson „cogadh airson 30 bliadhna“ 100 bliadhna an-dèidh sin.
Gu mimì-fhortunach chleachd Thomas Müntzer na beachdan Mhàrtainn Lùtair airson saorsachadh a thoirt do na tuthanaichtuathanaich. Rinn iad ùpraid ann an tòrr àiteachean, gus an robh an Bauernkrieg ann (cogadh-tuathanaich [[1524]]-25).
=== anns an [[Roinn Eòrpa]] ===
Chleachd daoine eile na beachdan Lùtair airson eaglaisean ùra a’a stèidheachadh cuideachd, m.e. [[Huldrych Zwingli]] às [[an Eilbheis]] (Reformed Churches) neo [[Calvin]] às [[an Fhraing]] (Calvinism). Chaidh na Anglican Churches a stèidheachadh ann an [[Sasainn]].
Mu dheireadh thall bha Council of Trent ([[1546]]-[[1563]]) anns an eaglais CaitligeachChaitligich, le atharrachaidhean am broinn na h-eaglaise. Ach bha e ro anmochfhadalach. Bhon uair sin bha eaglais CaitligeachChaitligeach agus eaglais PròstanachPhròstanach ann. B’eB’ e sin an t-àm, nuair a chaill an eaglais an cùmhachd osair cionn naan luchd-creideamh. Thòisich na stàitean air an eaglais fhagalfhàgal.
[[Category:Eachdraidh|Ath-Leasachadh]]
| 