Cur-fodha stàite (Coup d'État)

Is e coup d'état (Fraingis: [ku deta]; gu litireil "buille stàite") no coup gu goirid glacadh stàite gu mì-laghail, follaiseach leis an arm no le dream aig ìre àrd am broinn na stàite. ^[1] Measar gun do shoirbhich le coup d'état nuair a ghlacas agus a chumas an luchd-ainneirt cumhachd airson seachd latha aig a' char as ghiorra. Ma thèid riaghaltas na stàite a chur fodha le làmhachas-làidir an airm, canar "putsch" ris san Fhraingis, facal Eilbheiseach-Gearmailteach. ^[1]

Seòrsachan deasaich

A rèir rannsachaidh ann an 2016, tha ceithir builean deireannach comasach ann an coup d'État:^[2]

Coup air fhàilligeadh.
Riaghaltas gun atharrachadh. Nuair a thèid ceannard a chur à rèim gun atharrachadh a thoirt air a' bhannal a tha a' riaghladh no air an dòigh riaghlaidh.
Deachdaireachd eile air a cur an àite na tè a bh' ann.
Fuadach às an deachdaireachd agus deamocrasaidh a' tighinn an lorg air sin.

Fhuair an sgrùdadh 2016 gun deach rèisimean ceannsachail ùra a shuidheachadh le mu leth-chuid de na cuirean-fodha uile - rè agus an dèidh a' Chogaidh Fhuair. Bidh deachdaireachdan ùra a thòisich le coup d'État a' sìor theannachadh air an t-sluagh sa bhliadhna às a dhèidh seach mar a bha sa bhliadhna ron choup. Cha do rinn treas cuid de na cuirean-fodha rè a' Chogaidh Fhuair agus 10 sa cheud dhiubh an dèidh a' Chogaidh Fhuair ach ath-mheasgachadh air ceannardas na rèisime. Chaidh riaghaltasan deamocratach a shuidheachadh an lorg air 12 sa cheud de chuirean-fodha a' Chogaidh Fhuair agus 40 sa cheud de na cuirean-fodha an dèidh a' Chogaidh Fhuair.^[2]

Ro-fhios air cuirean-fodha deasaich

Ann an ath-sgrùdadh air an litreachas sgoilearach an 2003, fhuaras gun robh na leanas co-cheangailte ri cur-fodha stàite:

gearanan oifigich air sgàth adhbharan pearsanta
gearanan a thaobh eagrachadh an airm
ìre meas air an arm
co-ionannachd bheachdan an airm
crìonadh eaconamach
càs poilitigeach na dùthcha
buaidh aig coup d'État eile san aon cheàrn
bagairt bhon taobh a-muigh
com-pàirt ann an cogadh
comas veto aig dùthaich cèin agus prionnsapalan an airm a thaobh tèarainteachd nàiseanta
cultar poilitigeach nan oifigeach
institiudan nach eil ion-ghabhalach
dìleab colonaidheach
leasachadh eaconamach
às-bhathar gun chaochladh
coimeasg clas nan oifigeach
meud an airm
neart an t-sluaigh
dligheachd na rèisim agus cuirean-fodha a thachair roimhe ^[3]

Eisimpleirean deasaich

Hitlerputsch (1923)

Iomraidhean deasaich

↑ ^1.0 ^1.1 Powell, Jonathan M., Thyne, Clayton L. (1d dhen Mhàrt 2011): “Global instances of coups from 1950 to 2010 A new dataset,” (Beurla), ann an: Journal of Peace Research, leabhar 48, àir. 2, td. 249–259. ISSN 0022-3433. doi:10.1177/0022343310397436.
↑ ^2.0 ^2.1 Derpanopoulos, George, Frantz, Erica; Geddes, Barbara; Wright, Joseph (1d dhen Fhaoilleach 2016): “Are coups good for democracy?,” (Beurla), ann an: Research & Politics, leabhar 3, àir. 1, td. 2053168016630837. ISSN 2053-1680. doi:10.1177/2053168016630837.
↑ Belkin, Aaron, Schofer, Evan (1d dhen Dàmhair 2003): “Toward a Structural Understanding of Coup Risk,” (Beurla), ann an: Journal of Conflict Resolution, leabhar 47, àir. 5, td. 594–620. ISSN 0022-0027. doi:10.1177/0022002703258197.

[:0-1] 1.0 ^1.1 Powell, Jonathan M., Thyne, Clayton L. (1d dhen Mhàrt 2011): “Global instances of coups from 1950 to 2010 A new dataset,” (Beurla), ann an: Journal of Peace Research, leabhar 48, àir. 2, td. 249–259. ISSN 0022-3433. doi:10.1177/0022343310397436.

[:2-2] 2.0 ^2.1 Derpanopoulos, George, Frantz, Erica; Geddes, Barbara; Wright, Joseph (1d dhen Fhaoilleach 2016): “Are coups good for democracy?,” (Beurla), ann an: Research & Politics, leabhar 3, àir. 1, td. 2053168016630837. ISSN 2053-1680. doi:10.1177/2053168016630837.

[:5-3] Belkin, Aaron, Schofer, Evan (1d dhen Dàmhair 2003): “Toward a Structural Understanding of Coup Risk,” (Beurla), ann an: Journal of Conflict Resolution, leabhar 47, àir. 5, td. 594–620. ISSN 0022-0027. doi:10.1177/0022002703258197.

[1]

[2]

[3]