An diofar eadar na mùthaidhean a rinneadh air "Gàidhlig"

| Teaghlach 4 = '''Gàidhlig na h-Alba'''

'S i cànan dùthchasach na h-[[Gàidhlig na h-Alba]] a th' anns '''a' Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig'''. 'S i ball den teaghlach de [[Cànanan Ceilteach|chànanan Ceilteach]] dhen mheur [[Goidhealach|Ghoidhealach]] a tha anns a' Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig. Tha Goidhealach a' gabhail a-steach na cànanan Gàidhealach gu lèir; Gàidhlig na h-Alba, [[Gaeilge|Gàidhlig na h-Èireann]], agus [[Gaelg|Gàidhlig Mhanainn]] agus gu dearbh chan eil anns an fhacal "Goidhealach" ach seann fhacal a tha a' ciallachadh "Gàidhealach".

Tha a h-uile cànan Gàidhealach air fàs bhon t-[[Seann-Ghàidhlig]] a bhathar a' bruidhinn o chionn còrr is mìle bliadhna - an cànan ris an canar "Old Scots GaelicIrish" mar is trice anns [[a' Bheurla]] ged a bhiodh "Old Scottish Gaelic" nas cuimsich. Ann an Alba canar "Scottish Gaelic", "Scots Gaelic" no gu tric "Scottish Gaelic" a-mhàin ris a' chànan. Air taobh a-muigh na h-Alba bidh feadhainn ag ainmeachadh na Gàidhlig na h-Alba mar "ScotsScottish" no "ScottishScots" ach chan eil seo cumanta ann am [[Beurla na h-Alba]] oir tha ciall an dara fhacail seo air atharrachadh tarsainn air na linntean gu bhith a' ciallachadh na [[a' Bheurla Ghallda|Beurla Ghallda]] ris an canar "Scots", "Lowland Scots" no "Lallans", agus "Doric" anns a chainnt fhèin.

'S i a' Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig an cànan dualchasach aig na [[Gàidheil]] agus tha ceangail daingeann aice ri [[Gàidhlig na h-Èireann]]. Ge-tà, tha àite fhathast aig a' Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig ann an [[dualchas na h-Alba]] agus cha do chaill i a-riamh a h-inbhe gu lèir mar chànan nàiseanta na h-Alba agus 's iomadh Albannach a bhios ag aithneachadh an àite chudromaich aice anns an dùthaich agus ann an eachdraidh na dùthcha. Ach cuiridh feadhainn eile dì-meas oirre mar chànan roinneil gun àite no eachdraidh ach air [[a' Ghaidhealtachd]] agus ann an [[Innse Gall]].

[[Faidhle:BookDeerMattCh1vv18 21Fol05r.jpg|thumb|240px|left|Tha an duilleag 5r teacsa an t-Soisgeil a Rèir Mhata anns a’ Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig.]]'S e cànan eachdraidheil do chuid mhòr de dh'[[Alba]] a th' anns a' Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig agus is ann air na seann Ghàidheal, air an tug na Ròmanaich "[[Scotti]]" san [[Laideann]], a chaidh Alba ainmeachadh mar "[[Scotia]]" no "Scotland" anns a' chànan [[Gallda|Ghallta]]. Chan eilear cinnteach air dè cho fada 's a tha eachdraidh na Gàidhlig na h-Alba ann am [[Breatainn]] a tuath ach tha fianais ann bho ainmean-àite gun tàinig luchd-àiteachaidh Gàidhealach gu math tràth agus ann am mòr-àireamh do na Rannaibh ann an Gall-Ghàidhealaibh mus robh rìoghachd Dhál Riata air a stèidheachadh timcheall 500 AD. <ref>Iona, Anna Ritchie, Historic Scotland, 1997, ISBN 0-7134-7856-X; t-d: 29-30</ref>

Tha a’ Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig air a bhith ga bruidhinn ann an Alba fad còrr is 1500 bliadhna, bhon a thugar a-nall à Èirinn i le na fògarraich a thathaich ann an [[Dail Riata]], mòr-thir cuimseach far a bheil Earra-Ghàidheal an-diugh. Bhon toiseach seo, sgaoil a’ Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig a-mach tron mhòr chuid dhen dùthaich agus gu Innse Gall, a gabhail àite nan Cruithneach agus nan treubhan Ceilteach eile a bha san tìr. ''Cha do dh’fhuirich taobh a-muigh "Alba Ghàidhealach" seo ach a-mhàin Gallaibh, fìor earra dheas na dùthcha, agus na h-eileanan aig tuath.'' Le sin, feumaidh gun deach a’ Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig a bhruidhinn, sa mhòr-chuid na dùthcha agus tha i air dìleab fhàgail ann an ainmean-àite na dùthcha.

Le stèidheachadh Rìoghachd Dhál Riata mu àm na 4mh linne, agus e a' dèanamh ceangail eadar an seann roinn de dh'[[Ulaidh]] ann an taobh a tuath na h-Éireann agus taobh siar na h-Alba, dh' fhàs cumhachd agus sgaoil na Gàidhlig agus bha buaidh mhòr aig an [[Eaglais Gàidhealach|eaglais Ghàidhealaich]] air a' chànan, agus i a' sìneadh a-mach tarsainn air Breatainn a tuath. Tha dearbhadh ainmean-àite a' sealltainn gun robh a' Ghàidhlig ga bruidhinn anns na [[Gall-Ghàidhealaibh]] mun 5mh no 6mh linn. An dèidh greis ghabh a' Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig àite cànan nan [[Cruithneach]] gu tuath an [[Linne Foirthe|Uisge For]] agus cho fadalach ris an 15mh linn, b' e ''Scottis'' an t-ainm a bha orra anns a' Bheurla.

=== Crìonadh na Gàidhlig na h-Alba ===

[[Faidhle:Languages of Scotland 1400 AD.svg|thumb|Cànain na h-Alba mun bhliadhna 1400; Gàidhlig na h-Alba ann an gorm, a' Bheurla Ghallda ann am buidhe agus [[Nòrnais]] ann an orains.]]

Bha a’ Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig aig a h-àrd ìre san 11mh linn. Ach nuair a phòs Máel Coluim III (Maol-Chaluim Ceann Mòr) Margaret ann an 1071, b’ i a’ Bheurla cànan a chùirt, agus thòisich crìonadh na Gàidhlig na h-Alba bhon sin. Bha cùisean air an dèanamh nas miosa leis a’ gheur-leanmhainn a rinneadh air a Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig, le mì-leasan [[malairt]]each agus le daoine a’ tighinn a-staigh as ùr. Tha e coltach ge-tà gun robh an sluagh fhathast a' bruidhinn na Gàidhlig na h-Alba gu 1400.

Thòisich a' Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig a' crìonadh air tìr-mhór na h-Alba mu thoiseach na 13mh linn agus leis a-seo thòisich i a bhith a' call a h-inbhe mar chànan nàiseanta. Mu thoiseach na 15mh linn bha sgeul air tighinn [[Mì rùn mòr nan Gall]] agus cò-strì eadar na h-Albannaich Ghàidhealach agus na h-Albannaich Ghallda. Ged a bhàsaich a' Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig anns a' chuid as motha den [[Galldachd|Ghalldachd]] bha i fhathast ga bruidhinn ann am pàirtean, [[Charraig]] agus na [[Gall-Ghàidhealaibh]] nam measg, cho fadalach ris an 18mh linn.

Ann am bliadhnaichean tràtha an 16mh linn, dh' atharraich na Goill ainm na Gàidhlig na h-Alba bho Scottis gu "Erse" (agus sin a' ciallachadh Èireannach). Chleachdadh "Scottis" bhon uair sin mar ainm airson buidhinn de [[dual-chainnt|dhual-chainntean]] a dh' fhàs bho Bheurla Meadhan Aoisean (Middle English) a bha ga bruidhinn am broinn [[Rìoghachd na h-Alba]]). Chruthaich sin sgaradh eadar na daoine ann an Alba aig an àm agus chunnacas na Gàidheil mar sluagh chèin.

[[Faidhle:Sgurr alasdair.jpg|thumb|left|320px|Sgùrr Alasdair, a' bheinn as àirde san Eilean Sgitheanach. Tha iomadh beinn ann an Alba air a bheil ainm Gàidhlig na h-Alba.]]

Chrìon an cànan gu mòr le sgiùrsadh nan Gàidheal an dèidh [[Blàr Chuil Lodair]] an [[1746]]. Air sgàth 's gun do dh' fhàs na Cinn Cinnidh nan uachdarain às dèidh Blàir Chuil Lodair, dh' fhàs sgaradh eadar na daoine agus na h-uaislean. Bha na uaislean a' measgachadh le muinntir an Deas, a' bruidhinn Beurla agus ghabh iad thairis cleachdaidhean Gallda. Mar sin chaidh iad an ceangail ri muinntir na Gàidhealtachd a dh'fhàs bochd. Chuir an ''[[Scottish Society for the Propagation of Christian Knowledge]]'' (SSPCK) sgoiltean air a' Ghàidhealtachd gus cur às do cleachdaidhean Gàidhealach agus cànan nan Gàidheal. Bha iad den bheachd gun robh sin a' leasachadh muinntir na Gàidhealtachd. Bhon a sin bha droch inbhe aig a' Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig, oir cha robh ach na daoine bochda ga bruidhinn, agus na daoine cumhachdail a' bruidhinn na Beurla. San 19mh linn bha àireamh nan daoine agus le sin an luchd-labhairt a' crìonadh gu luath air sgàth [[Fuadach nan Gàidheal|Fuadaichean na Gàidhealtachd]].

B’ e cunntas-sluaigh [[1891]] a’ chiad fhear a chunnt àireamh luchd-bruidhinn na Gàidhlig na h-Alba, agus chaidh 210,000 a chlàradh ann an Alba aig an àm sin. Ach bha imrich air falbh bhon Ghàidhealtachd, foghlam sa Bheurla agus buaidh nam meadhanan Gallda a’ ciallachadh gun robh a’ Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig a’ sìor-chrìonadh tron fhicheadamh linn. Sa chunntas-sluaigh ann an [[1991]], cha robh ach 65,000 air an clàradh mar luchd-bruidhinn na Gàidhlig na h-Alba, an treas cuid de na bha ann ceud bliadhna ma bu tràithe.

''Faic cuideachd'' [[bàrd|Bàird Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig]], ''[[Seachd]]'', [[Ealain]], [[Ceòl|GàidhligCeòl na h-AlbaGàidhlig]]''

Tha [[beul-aithris]] agus dualchas [[litreachas|litreachais]] làidir aig a' Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig agus i air a cleachdadh mar chànan nam bàrd fad linntean. Tha ceòl tradaiseanta Gàidhealach air fàs nas coileanta bho na [[60an]], agus tha barrachd is barrachd phàrantan a' togail an cuid cloinne tro mheadhan na Gàidhlig na h-Alba.

Tha stèisean Gàidhlig na h-Alba aig a' BhBC, a sgaoileas cuideachd còmhla ris a' Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig Èireannach Raidió na Gaeltachta. Tha prògraman Gàidhlig na h-Alba air an telebhisean air an sgaoileadh leis a' BhBC cuideachd, air a bheil fo-thiotalan Beurla. Nì STV (pàirt Albannach aig ITV) cuid prògraman Gàidhlig na h-Alba air a shon fhèin agus don BhBC. Tha e comasach do dhaoine le ''Freeview'' TeleG fhaighinn, a sgaoileas fad uair a thìde gach feasgar.

Thòisich seanail ùr digiteach, [[BBC Alba]], air 19 An t-Sultain 2008, a tha ri fhaicinn tro ''Sky'' agus ''Freesat''. 'S e co-obrachadh eadar BBC Scotland agus [[MG Alba]] a th' ann. Tha MG Alba na iomairt ùr air a maoineachadh le Riaghaltas na h-Alba gus craoladh Gàidhlig na h-Alba a bhrosnachadh.

Tha an [[stràc throm]] aig [[fuaimreag]]an na Gàidhlig na h-Alba, leis na litrichean ''à, è, ì, ò, ù''. Tha an [[stràc gheur]] air uairibh air fhaicinn ann an sgrìobhaidhean, le ''é'' agus ''ó'' comharraichte, ach am bitheantas, tha stràc throm aig a h-uile fuaimreag.

Tha dualchas Ceilteach aig a' chuid as motha de dh'fhacail Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig. Ach tha mòran fhacal sa chànan bho chainntean eile ris an canar ''"facail iasaid"''. Tha mòran dhiubh a' tighinn bho [[Laideann]] (''muinntir'', ''Didòmhnaich''), seann [[Greugais|Ghreugais]] le buaidh mhòr air an roinn diadhaidh (''eaglais'', ''Bìoball'' bho ''Ekklesia'' is ''Biblos''), [[Seann Lochlannais|Lochlannais]] (''eilean'', ''sgeir''), [[Eabhra]] (''Sàbaid'', ''Aba'') agus [[Beurla Gallda]] (''briogais'', ''aidh'').

Tha oidhirpean ann an cànan ùrachadh tro cruthachadh [[nua-fhacal|nua-fhacail]] a' bheanas ri adhartasan agus atharraichean a-rèir [[teicneòlas|teicneòlais]] agus cùisean eile co-cheangailte ri beatha an latha an-diugh. Ach 's tric a thèid am facal Beurla a ghabhail agus a chur ann an litreachadh na Gàidhlig na h-Alba; mar eisimpleir Telebhisean bho Television ('s e "cian-dealbh" ainm eile sa Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig air a shon nach eil cho cumanta), ''coimpiùtar'' bho ''computer'' (ainmean eile nach tèid cleachdadh: ''aireamhadair'', ''bocsa-fiosa''). Leis na gnìomhairean, mar eisimpleir, is tric a thèid facail na Beurla a chleachdadh le deireadh Gàidhlig na h-Alba (-eadh, no an [[Leòdhas]], -igeadh) mar eisimpleir; "Tha mi a' ''watch''eadh/''watch''igeadh an ''telly''" (an àite "Tha mi a' ''coimhead'' air a' ''chian-dhealbh''").

A' dol san cùrsa eile, tha buaidh air a bhith aig a' Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig air a' [[Beurla Ghallda|Bheurla Ghallda]] agus Beurla gu ìre, gu h-àraidh Beurla na h-Alba. Tha facail iasadach bhon Gàidhlig na h-AlbaGhàidhlig gus na cànanan seo mar : ''ben'' (beinn), ''brogue'' (bròg), ''clan'' (clann), ''glen'' (gleann), ''strontium'' (Sròn an t-Sìthein), ''slogan'' (sluagh-ghairm), ''whisky'' (uisge), agus loch. Dhrùidh fòn-eòlas na Gàidhlig na h-Alba gu math blas Beurla na Gàidhealtachd, mar eisimpleir ann an ''svarabhakti'', mar sin tha dà smidean aig am facal "film".<ref>Filppula, Markku et al. (2008). ''English and Celtic in Contact''. Routledge. td. 206. ISBN 978-0-415-26602-4</ref>

Gàidhlig na h-Alba (Leòdhais) - Dè mar a tha thu?

Gàidhlig na h-Alba Choitcheann — Ciamar a tha thu?

Gàidhlig na h-ÉireannGaeilge (Ulaidh) — Caidé mar a tá tú?, ''no'' Cad é mar atá tú?

Gàidhlig na h-ÉireannGaeilge Choitcheann — Conas atá tú?

Gàidhlig na h-Alba - Chan eil airgead agam.

Gàidhlig na h-ÉireannGaeilge - Níl airgead agam

'''Gàidhlig na h-Éireann''' (Gaeilge) : '''Gàidhlig na h-Alba'''