An diofar eadar na mùthaidhean a rinneadh air "An t-Ath-Leasachadh"

[[Faidhle:Luther Cranach the Elder BM 1837-0616.363.jpg|thumb|right|Màrtainn Lùtair (Martin Luther)]]

B’ e '''an t-Ath-Leasachadh''' ([[Laideann]]: ''Reformatio'' {{lang-en|Reformation}}) an t-àm nuair a chaidh beachdan agus teagasg nan [[eaglais]]ean [[Pròsdanachas|Pròstanach]] a stèidheachadh agus iad a' briseadh air falbh bhon an eaglais [[Caitligeach|Chaitligich]]. Thòisich an gluasad Pròstanach le daoine ag iarraidh atharraichean fhaicinn anns an [[Eaglais Caitligeach|Eaglais Chaitligich]] ann an taobh an Iar na [[Roinn Eòrpa]]. Thòisich an t-Ath -Leasachadh ann an [[Sagsainn-Anhalt]] le [[Martin Luther|Màrtainn Lùtair]] agus 95 argamaidean a chuir e air adhart ris an eaglais ann an cruth billeagbileag-iarrtasiarrtais a chaidh a stopadh air doras Eaglais a' Chaisteil ann am [[Wittenberg]] aig deireadh an [[Dàmhair]] sa bhliadhna [[1517]].

Aig toiseach den [[16mh linn]] bha Ìompaireachd Naomh RomanachRòmanach nan Gearmailteach briste ann an mòran sgìrean beaga. Bha “Reichfürst” anns gach sgìre, duine uaisle a bha na uachdaran. Bha an t-ÌompairearÌompaire TearlachTeàrlach V a’ crochadh air a’ chùmhachdchumhachd a bha aca. Ach bha TearlachTeàrlach V trang anns [[an Spàinn]]t, anns [[an Olaind]] agus anns [[an Eadailt]] cuideachd, agus bha cogadh ann an aghaidh nam [[an Fhraing|Frangach]] agus nan [[an Tuirc|Tuirceach]].

* TeicnealosTeicneolas ùr, m.e: inneal clò-bhualadh aig [[Johannes Gutenberg]]

* Sealladh ùr air an t-saogalsaoghal, m.e.: Thuirt [[Nicolaus Copernicus]] gur i a’ ghrian meadhan an speur

Bha an t-eagal air na daoine abhaisteachàbhaisteach ro na ministearan agus na [[Peanas (creideamh)|peanasan]] aca. Ach aig an aon àm chaidh a’ mhoraltachd anns an eaglais sìos. M. e. B’ urrainn do na h-easbaigean an dreuchd aca a cheannachd, neo fhuair iad i tro dhìleab. Mar sin bha feum aca ri [[airgead]] fhaighinn airson an doighdòigh beatha comhfhurtail a chumail an àite cuideachadh a thoirt do na daoine bochda. Mar sin bha sunnd aig na daoine an aghaidh na h-eaglaise.

[[Faidhle:Arcimboldus,_aflatsbref,_Nordisk_familjebok.png|thumb|right|Litir-logadh]]

Bha feum aig a’ [[Pàp|Phàpa]] air airgead fhaighinn cuideachd airson àrd-eaglais [[An Ròimh|na Ròimhe]] ùr a thogail. Mar sin dh’ fhàsdh’fhàs a’ mhalairt le litrichean-loghadh uabhasach cudthromach: B’ urrainnear litir-loghadh a cheannachd airson mathanas fhaighean airson nam mearachdan a rinneadh. Bha ministearan a’ siubhal air feadh na dùthcha gan reic. Dh’fhàs iad ainmeil tron t-sanas: Ma bhios an t-airgead a’ gliogadaich anns a’ bhocsa, bidh an t-anam a’ leum às a’ phurgadair.

[[Faidhle:95Thesen.jpg|thumb|right|naNa 95 argamaidean Lùtair]]

B’ e sin an t-àm far an do sgrìobh [[Martin Luther|Màrtainn Lùtair]] na 95 argamaidean mar deasbaddheasbad [[diadhaireachd]]. Seo na bun-beachdanbheachdan a bha aige:

* '''sola scriptura''': 'S e am [[Bìoball]] a-mhàin bonn a’ chreideimh [[Iosa Chrìosd|Crìosdail]].

* '''solus Christus''': Tha an cùmhachdcumhachd os cionn naan luchd creideamh aig [[Dia]] a-mhàin.

* '''sola gratia''': Tro thròcairean Dhè a-mhàin bidh na daoine sàbhailte.

* '''sola fide''': Bidh na daoine barrantach tron [[creideamh|chreideamh]] a-mhàin.

=== annsAnns a’ Ghearmailt ===

Chaidh am foillseachadh tron chlò-bhualadh ùr gu math luath eadar a h-uile duine. O chionn ’s gun robh na daoine deiseil agus deònach airson ath-nuadhaidhnuadhachadh, chleachd iad na h-argamaidean Lùtair airson an eaglais fhagailfhàgail. Theich mòran [[manaich|mhanachan]] agus caileachancailleachan dubha às na manachainnean cuideachd. Cha robh na Reichfürsten deonachdeònach airgead a phàigeadhphàigheadh don Phàpa tuilleadh. Mar sin chaidh iad uile ri cheilechèile airson eaglais nuadh a steidheachadhstèidheachadh ris an cante [[Eaglais PrôstanachPròstanach|Eaglais Phròstanach]]. Thàinig an t-àinmainm bhon fhacal Ghearmailteach „Protest“ a tha a’ ciallachadh casaid, gearan.

Ach bha an t-ÌompairearÌompaire trang anns a’ chogadh an aghaidh nan Tuirceach. Nuair a chunnaic e, dè bha a’ tachairt anns [[a' Ghearmailt]], bha e ro fhadalach. Bha cogadh ann eadar sgìrean [[Caitligeach]] agus sgìrean Pròstanach air feadh na Gearmailt. O chionn ’s gun robh e a’ crochadh nanna daoine uaisle, thàinig lagh ùr: „wessen Land, dessen Glaube “. B’ e sin a’ ciallachadh: Nan robh creideamh Pròstanach aig an duine uaisle, b’ fheudar a h-uile duine anns an sgìre aige a bhith nan Pròstanaich cuideachd. Ach b’ e sin an t-abhbharadhbhar airson „cogadh airson 30 bliadhna“ 100 bliadhna an-dèidh sin.

Gu mì-fhortunachfhortanach chleachd Thomas Müntzer na beachdan Mhàrtainn Lùtair airson saorsachadhsaorsachd a thoirt do na tuathanaich. Rinn iad ùpraid ann an tòrr àiteacheanàiteachan, gus an robh an Bauernkrieg ann (cogadh-tuathanaich [[1524]]-25).

=== annsAnns an [[Roinn Eòrpa]] ===

Chleachd daoine eile anns an [[Roinn Eòrpa]] na beachdan Lùtair airson eaglaisean ùra a stèidheachadh cuideachd, m.e. [[Huldrych Zwingli]] às [[an Eilbheis]] (Reformed Churches) neo [[Jean Calvin|Calvin]] às [[an Fhraing]] (Calvinism). Chaidh na Anglican Churches a stèidheachadh ann an [[Sasainn]]. Bha iad gu math làidir ann an [[Lublin]] ([[Aa' Phòlainn]]).

Mu dheireadh thall bha Council of Trent ([[1546]]-[[1563]]) anns an eaglais Chaitligich, le atharrachaidhean am broinn na h-eaglaise. Ach bha e ro fhadalach. Bhon uair sin bha eaglais Chaitligeach agus eaglais Phròstanach ann. B’ e sin an t-àm, nuair a chaill an eaglais an cùmhachdcumhachd air an luchd-creideamh. Thòisich na stàitean air an eaglais fhàgalfhàgail.