|
|-
|}
Thachair an '''Cogadh CatharaCatharra Ameireaganach''' eadar [[1861]] agus [[1865]] eadar na stàitean a deas a bha a' strì dùthaich neo-eismileacheisimeileach stèidheachadh agus na stàitean a tuath a bha airson an dùthaich a chumail aoinaichteaonaichte. Thàinig an [[cogadh]] gu crìoch nuair a bhuanaich na Stàitean a Tuath. 'S e cogadh a b' fhuiltiche ann an eachdraicheachdraidh [[na Stàitean Aonaichte]]. Chaidh tòrr is 600,000 [[saighdear]]an a mharbhadh ann.
== Adhbharan ==
Anns a' cheann a deas na Stàitean Aonaichte, bha mòran de dhaoine a bh' air an cùmailcumail ann an tràillealachd, daoine dhubha a bh' air an toirt thar a'[[Cuan Siar|Chuain Siar]] bhon [[Afraga]]. Ged a bha tràillealachd ceadaichte air feadh na Stàitean Aonaichte aig àm an [[Aramach Ameireaganach|Aramach]], 's ann ann an ceann a deas gu h-àraidh a dh'fhàs i cudromach dhan eaganamaidheaconamaidh ionadail anns na bliadhnaichean a lean deireadh an Aramach. Aig an dearbh àm , chaidh tràillealachd à bith builleachbuileach anns a' cheann a tuath.
Aig àm a' chogaidh 1812 eadar na Stàitean Aonaichte agus a' Bhreatainn Mhòr, bha an aon uibhir de stàitean saora sa bha stàitean far an robh tràillealachd ceadaichte. Bha sin a' ciallachadh gu robh co-ionnanachd eadar an dà chuid de stàitean anns an t-Seanaid far an robh dhà sheanair aig gach stàite. Cha robh na stàitean tràillealachtràillealachd deònach idir an cuid co-ionnanachd a chall. Mu dheireadh ann an 1820, cocho-dhùndhùin iad, bho sin a-mach stàitean ùra a leigeil a-steach nan càraidean, an darnadàrna tè saor agus an tè eile tràillealachtràillealachd. Mar sin, cha chàileadhchailleadh na stàitean tràillealachtràillealachd an cuid co-ionnanachd de chùmhachdchumhachd.
Ach tro thìde, dh'fhàs tràillealachd na bu chonspaidiche anns na stàitean a tuath. Nochd iomairtean aig an robh amas cuir às dhan tràillealachd anns na stàitean a deas agus dh'fhàs na stàitean a tuath aindeònach stàitean tràillealach a bharrachd a leigeil a-steach do na Stàitean Aonaichte.
Thòisich cùisean a' fàs teann anns na bliadhnaichean a lean an cogadh an aghaidh MeagsaigeoMeagsago. Bhuanaich na Stàitean Aonaichte dhaibh fhèin cuid mhòr dhen dùthaidhdùthaich a bh' aig MeagsaigeoMeagsago ro làimh agus air sàilleamhsàilleabh sin, bho sin a-mach, bha deasbad mòr ann: am biodh na stàitean a rachadh a chruathadhchruthachadh às tràillealachtràillealachd neo saor?
Thàinig an deasbaid gu teann ann an 1854 nuair a chaidh roinn Kansas stèidheachadh. Chaidh co-dhùnadh gum b' e muinntir Kansas fhèin a cho-dhùnadh an tigeadh Kansas a-steach mar stàit thràillealachthràillealachd neo shaor. Thàinig tòrr mòr de dhaoine a-steach dhan Kansas, cuid airson tràillealachd 's cuid an- aghaidh 's an darnadàrna taobh a' feuchainn an taobh eile a phutadh a-mach às an Kansas. Bhris fòirneart a-mach 's mhàirmhair seòrsa de chogadh catharacatharra ann an Kansas mu leth-dhusan bliadhna gu ruige thòiseachthoiseach an cogadh catharacatharra aig ìre naiseantanàiseanta.
== Sgaradh ==
Thàinig cùisean gu ceann aig ìre naiseantanàiseanta ann an 1860 aig àm iomairt an taghaidh. Gheall Abraham Lincoln nach leigeadh e tuilleachtuilleadh stàitean ùra a thighinn a-steach ach mar stàit shaor. Dhiùlt cuid de na stàitean a deas ghabhail ri sin, oir bha fhios aca gun chàilleadhchailleadh iad an cuid de chumhachd anns an t-Seanaid. Nuair a chaidh Abraham Lincoln a thaghadh, dhealaich a' chiad shreath de stàitean bho na Stàitean Aonaichte mar a leanas:
Carolina a Deas, 20mh an Dùbhlachd, 1860
Aig an dearbh àm, chruinnich na Co-fheadarailich na mailisidhean a bh' ann mar tha ann an arm agus thòisich iad ri bheir air na dùin fheadarail air feadh na Co-fheadarailis gus mu dheireadh cha robh air fhàgail aig na Feadarailich eadar Texas agus Carolina a Deas ach trì Dùin, nam measg: Dùn Sumpter aig Charleston, Carolina a Deas.
'S ann air eilean ann am meadhan a' bhàigh aig Charleston a bha Dùn Sumpter agus bha am freicheadainfreiceadain Feadaraileachfeadarail air a chuairteachadh le feachdan a deas. Theann na saighdearan a deas losgadh air an dùn air an 12mh a' Ghiblean, 1861 ann an ionnsaigh a mhair fad latha agus rug iad air.
Mar fhreagairt, dh'iarr an Ceann-suidhe Lincoln air na stàitean eile mailisidhean a chruinneachadh dhan RiaghtasRiaghaltas Fheadarail na reubaltaich a chuir sìos. Dh'adhbhraichadhbharaich an gairme seo darnadàrna sreath de sgaraidhean mar a leanas:
Virginia, 17mh a'dhen Ghiblean
Arkansas, 6mh a'Cheiteandhen Chèitean
Tennessee, 7mh a'dhen CheiteanChèitean
Carolina a Tuath, 20mh a'dhen CheiteanChèitean.
Gu ruige seo, bha na stàitean seo deònach gu leòr fuireach leis na Stàitean Aonaichte ach cha robh iad deònach dhol gu cogadh an aghaidh nan stàitean a bha a' fàgail na Stàitean Aonaichte agus chruinnich iadsan dhan Co-fheadairaileas. Ach dhiùlt an ceann iar-dheas Virginia ghabhail pàirt dhen sgaradh sin agus dhealaich iadsan bhon Virginia agus bhon sgaradh-sa, chruthaich iad stàit ùr do na Stàitean Aonaichte: Virginia an Iar.
Bha a-nis 11 stàitean nam ball dhen Cho-fheadaraileas. Bha 4 stàitean tràillealachtràillealachd a bha fhathast còmhla ris na Stàitean Aonaichte: Missouri, Kentucky, Maryland agus Delaware.
{{mineachadh|#D3D7CF|Territories}}]]
Aig toiseach a' Chogaidh CatharaCatharra, bha 34 stàitean anns na Stàitean Aonaichte, 15 diubh tràillealachtràillealachd 's 19 dhiubh saor. De na 15 stàitean tràillealachtràillealachd, dhealaich 11 bho na Stàitean Aonaichte.
Seo a leanas beagan aireamhanàireamhan-shluaigh:
AireamhÀireamh-shluaidhshluaigh sna Stàitean Aonaichte air fad: 31,191,876 (1860)
AireamheanÀireamh-shluaidhshluaigh air am briseadh sìos a-rèir roinn:
Fìor Ceann a Deas a ghabh pàirt anns a' chiad sgaradh:
AireamhÀireamh-shluaigh air fad 4,869,141
AireamhÀireamh de thràillean 2,312,352
%tràilleil 47%
DarnaDàrna Sreath Sgaraidh (Arkansas, Tennessee, Carolina a Tuath, Virgina:
AireamhÀireamh-shluaigh air fad 4,134,231
AireamhÀireamh de thràillean 1,208,798
%tràilleil 29%
Stàitean Tràilleil nan Crìochan (nach do dhealaich)
AireamhÀireamh-shluaigh air fad 3,212,041
AireamhÀireamh de thràillean 432,586
%tràilleil 13%
Stàitean a Tuath (seachd na Stàitean an fhìor chinn an iar nach do gabh pàirt sa cogadh)
AireamhÀireamh-shluaigh air fad 18,048,790
Bha 9 millean neach a bha a' fuireach anns na Stàitean Co-fheadarail, 3.5 dhiubh nan tràillean an coimeas ri tòrr 's 21 millean anns a' cheann a tuath agus anns na crìochan le ach 2% dhiubh nan tràillean. Cha robh an Co-fheadaraileas deònach tràillean a chleachdadh mar shaighdearan. Tha sinn a' ciallachadh gun robh an Co-fheadaraileas a' tarraing nan saighdearan aca à aireamhàireamh-shluaidhshluaigh de 5.5 milleanan neach aig an dearbh àm sa bha bha an riaghaltas Feadarail a' tarraing nan saighdearan acasan à 21 millean. Na bu mhiosa na sin dhan Cho-Feadaraileas, mar a lean an cogadh, theich cuid mhòr de na tràillean acasan dhan cheann a tuath far an deach iad dhan arm agus shabaid iad an aghaidh a' Cho-fheadarailis.
== Toiseach a' Chogaidh ==
As deidh glachadhglacadh Dùin Sumpter, ghairm Ceann-suidhe Lincoln 75,000 saighdearan mailisidh a-steach dhan seirbhis an riaghaltais fheadaireilfheadarail airson 90 làithean gus ar-a-mach a chuir sìos. Sa cheann an ear, bha cùisean gu math caogalachcugallach an toiseach. Bha feachdan a deas gan cruinneachadh air taoghtaobh thall na h-aithne Patomac ann an Virginia mu coinneamh Washington D.C. Agus 's e glè bheag de shaighdearan bho thuath a bh' anns a' bhaile fhèin a bheireadh dìon air 's b' e gu math duilich do na feachdan bho thuath faighinn a-steach air air sàilleamhsàilleabh aimhreit a bh' air cùil a' bhaile ann an Maryland.
[[Category:Cogadh]]
| 