|
[[File:WW1 TitlePicture For Wikipedia Article.jpg|right|300px]]
Thachair an Cogadh Mòr no "Cogadh a' Cheusair" eadar [[1914]] agus [[1918]]. Gu ruige sin, b' e cogadh a bu sgriosail a chaidh fhaicinn an eachdraidh le barrachd bàs agus milleadh na thachair ann an cogadh a sam bith a chaidh roimhe. Fichead 'sa h-aon bliadhna as a dheidh, thoisich an [[Dara Cogadh t-SaoghalSaoghail]] agus tha ceangail mhòr ann eadar na dhà.
'S e a' chiad chogadh far an do chaidh tangaicheantancaichean 's itealain an cuir an sàs. Chaidh bàtaichean-aigil a chleachdachdchleachdadh gu mòr gu h-àraidh leis a' Ghearmailt.
=== Structar nam Feachdan ===
Anns na bliadhnaichean ro 'n chiad chogadh, bha armanairm mòramhòra aig cuid mhòr de na dùthchannan mòra na Roinn Eòrpa ged iad a' bha iad aig sìth. A bharrachd air a sin, anns a' chuid a bu mhotha de na dùthchannan mòra, bha cuid a bu mhotha de dhaoine aig aois chogaidh anns na feachdan cùl-chuideachd. Bha sin a' ciallachadh gun rachadh na daoine aig an robh dreuchd sìobhalta gairm gu cogadh nan robh feum aig an duthaichdùthaich orra.
Na bu mhiosa na sin, bha na plànaicheanplanaichean-cruinneachaidh nam feachdan stèidhte gu mòr air na clàran-ama nan trèinicheantrèanaichean. Ann an seòrsa de dhealbh-cluich mòr, bha fios aig gach duine cuin a b' fheudar dha dhol ga uidheamachadh dhan ghearasdan ionadail agus an uair sin cuin a b' fheudar dhan gach aonad a dhol dhan stèisean trèine airson a dhol gu na crìochan. Bha e an ìre mhath do-dhèanta stad a chuir air cruinneachadh nam feachdan uair a chaidh e tòisicheachtòiseachadh gun na feachdan a chuir troimhe chèile, rud a bheireadh làmh an uachdar dhan nàmhaid. Agus bha làimh-an-uachdar aig an dùthaich a bha an toiseach air an fheadhainn eile ann a bhith a' cruinneachadh a feachdan. Leis a sin, bho a chaidh gairm gu armachd a-mach, 's e sliabh cas gu cogadh a bh' ann dhaibh.
=== Caidreachais ===
Thar nam bliadhnaichean ro 'n chogadh, chaidh iomadh caidreachais 's cùmhnantan stèidheachadh eadar mòran dùthchannan [[an Roinn-Eòrpa|na Roinn Eòrpa]]. Mar eisimpleir, bha Caidreachas nan Cumhachdan Meadhanach ann leis [[a' Ghearmailt]], [[an Eadailt]] agus an Ostair-Ungaire a bha nam ball ann. Bha cùmhnant-dìon eadar [[an Ruis]] agus [[Seirbiaan t-Sèirb]] an aghaidh Ostair-Ungaire. A bharrachd air a sin, bha caidreachas eadar an RùisRuis, [[an Rìoghachd Aonaichte]] agus [[an Fhraing]] an aghaidh na Gearmailt.
=== Plànaichean Chogaidh ===
Stèidhich cuid mhòr de na dùthchanandùthchannan mòra plànaicheanplanaichean chogaidh. Mar eiseimpleireisimpleir, anns a' Ghearmailt, fo a' phlana Schlieffen, bha rùn aca bhuannachadh anns an Fhrainge an toiseach agus an uair sin an RùisRuis. Agus bha an Fhraing, fo phlana XVII, ag amas air a' ghleann RhurRuhr far an robh cuid mhòr de na factoraidheanfactaraidhean na Gearmailt. Anns an RùisRuis, bha iad ag amas an aghaidh na Gearmailte agus na h-OstairOstaire 's na h-Ungaire aig an aon àm.
Bha na plànaicheanplanaichean a' crochadh gu mòr air an t-siostaim rèile anns gach dùthaich. 'S seòrsa de dhealbh-cluich mòr 's na trèinaicheantrèanaichean anns gach dùthaich a' feuchainn na milliannanmilleanan de saighdearan a thoirt do na crìochan. Agus bhiodh làmh-an-uachdair a dheanadhdhèanadh a' chùis an toiseach agus ann an deagh òrdugh.
== Sradag thoisich - Murt ArdÀrd- DiucDiùc Ferdinand == ▼
'S e sradag a thòisich an cogadh am murt ArdÀrd- DiucDiùc Ferdinand na h- OstairOstaire 's na h-Ungaire le fear [[Gavrilo Princip]], air an 28mh OgmhìosÒgmhios, 1914 ann an [[Sarajevo]]. Chuir am murt seo fearg air Ostair-Ungaire an aghaidh Seirbiaan t-Sèirb oir bha iad cinnteach gu robh Seirbiaan t-Sèirb air cùl a' mhuirt. Mar sin ghairm Ostair-Ungaire cogadh an aghaidh Seirbiana Sèirbe air an 28mh Iuchair, 1914. Leis gu robh caidrachascaidreachas-dìon eadar an Ruis agus Seirbiaan t-Sèirb, tòisich an Ruis a feachdan a chruinneachadh 's a chuir air cois-chogaidh airson taic a thoirt dhan t- SerbiaSèirb. Leis gun do gheall a' Ghearmailt taic dhan Ostair-Ungaire 's gu robh ann na rinn an Ruis dhaibh co-dhiù, ghairm a' Ghearmailt cogaidh an aghaidh na Ruis air an 1mh LunasdalLùnasdal agus air an Fhraing 3as LunasdalLùnasdal. ▼▲== Sradag thoisich - Murt Ard-Diuc Ferdinand ==
▲'S e sradag a thòisich an cogadh am murt Ard-Diuc Ferdinand na h-Ostair-Ungaire le fear [[Gavrilo Princip]], air an 28mh Ogmhìos, 1914 ann an [[Sarajevo]]. Chuir am murt seo fearg air Ostair-Ungaire an aghaidh Seirbia oir bha iad cinnteach gu robh Seirbia air cùl a' mhuirt. Mar sin ghairm Ostair-Ungaire cogadh an aghaidh Seirbia air an 28mh Iuchair, 1914. Leis gu robh caidrachas-dìon eadar an Ruis agus Seirbia, tòisich an Ruis a feachdan a chruinneachadh 's a chuir air cois-chogaidh airson taic a thoirt dhan t-Serbia. Leis gun do gheall a' Ghearmailt taic dhan Ostair-Ungaire 's gu robh ann na rinn an Ruis dhaibh co-dhiù, ghairm a' Ghearmailt cogaidh an aghaidh na Ruis air an 1mh Lunasdal agus air an Fhraing 3as Lunasdal.
== Cathan toisich ==
=== A' Ghearmailt agus an Fhraing agus an RùisRuis === ▼Thòisich a' Ghearmailt le bhith a' toirt ionnsaigh air an Fraing tro a' Bheilg le a' chuid a bu mhotha de na feachdan aca, a' fàgail feachdan aotromaaotrom anns a' cheann an ear ri dhìon an aghaidh na RùiseRuise cho math sa b' urrainn dhaibh. 'S an amas a bh' aca chuir ruaig air an Fhraing mus biodh cothrom aig an RùisRuis na feachdan acasan a chruinneachadh air na crìochan eadar a' Ghearmailt agus an RùisRuis. B' e am plana stèidtestèidhte air a' bharail gu robh an t-siostam rèile aig an RùisRuis gu math slaodach agus leis cho farsaing sa bha an RùisRuis, b' fheudar dhan RùisRuis ùine mhòr ri na feachdan aca a chruinneachadh. ▼
An aghaidh na Frainge, 's e am plànaplana aig a' Ghearmailt cuideam a chuir air a' làimh dheis aca, a' ciallachadh gum biodh a' chuid a bu mhotha de na feachdan anns a' cheann an iar an aghaidh na Frainge a' toirt ionnsaigh tro a' Bheilg agus nach biodh ach feachdan aotromaaotrom air a' chrìoch eadar an Fhraing 's a' Ghearmailt fhèin. B' e sin rùn a' phlana Schlieffen. Ach mar a thachair, cha do chuir na Gearmailtich cuideam gu leòr air a' làimh dheis air a' plana, 's cha do dh' amas iad air cùil PharisPharas mar a bha Schlieffen an dùil. Thachair sreath de chathan eadar na feachdan na Beilge, na Frainge agus an Rìoghachd Aonaichte a chuir stad air an dol-air-adhart nan Gearmailteach. ▼▲=== A' Ghearmailt agus an Fhraing agus an Rùis ===
▲Thòisich a' Ghearmailt le bhith a' toirt ionnsaigh air an Fraing tro a' Bheilg le a' chuid a bu mhotha de na feachdan aca, a' fàgail feachdan aotroma anns a' cheann an ear ri dhìon an aghaidh na Rùise cho math sa b' urrainn dhaibh. 'S an amas a bh' aca chuir ruaig air an Fhraing mus biodh cothrom aig an Rùis na feachdan acasan a chruinneachadh air na crìochan eadar a' Ghearmailt agus an Rùis. B' e am plana stèidte air a' bharail gu robh an t-siostam rèile aig an Rùis gu math slaodach agus leis cho farsaing sa bha an Rùis, b' fheudar dhan Rùis ùine mhòr ri na feachdan aca a chruinneachadh.
▲An aghaidh na Frainge, 's e am plàna aig a' Ghearmailt cuideam a chuir air a' làimh dheis aca, a' ciallachadh gum biodh a' chuid a bu mhotha de na feachdan anns a' cheann an iar an aghaidh na Frainge a' toirt ionnsaigh tro a' Bheilg agus nach biodh ach feachdan aotroma air a' chrìoch eadar an Fhraing 's a' Ghearmailt fhèin. B' e sin rùn a' phlana Schlieffen. Ach mar a thachair, cha do chuir na Gearmailtich cuideam gu leòr air a' làimh dheis air a' plana, 's cha do dh' amas iad air cùil Pharis mar a bha Schlieffen an dùil. Thachair sreath de chathan eadar na feachdan na Beilge, na Frainge agus an Rìoghachd Aonaichte a chuir stad air an dol-air-adhart nan Gearmailteach.
Aig an dearbh àm, thug an RùisRuis ionnsaidhionnsaigh an aghaidh na Gearmailt anns a' cheann an ear agus b' fheudar dhan Ghearmailt a dìon as aonais na feachdan anns an Fhraing leis gu robh fhathast glacte ann an sin. Uill, mar a thachair, bhuanaichbhuannaich na Gearmailtich buaidh mhòr os cionn nan RùiseachRuiseach le na feachdan a bh' aca co-dhiù agus chuir na Gearmailtich stad air an dol-air-adhart nan RùiseachRuiseach ann a' bhatail ris an canar .
== Rang-eòlas ==
Dh'atharraich rang-eòlas gu mòr thar na bliadhnaichean a' chogaidh mhòir. Aig toiseach a' chogaidh, bha an armachd air fàs marbhtach gu ìre nach do thuig idir na seanlaireanseanalairean. Mar eiseimpleireisimpleir bha na [machine guns] ann a bha comasach iomadh peilearan a losgadh ann an sreath a chèile. Bha na gunnaichean mòra air fàs na bu chumhachdaiche 's na b' astaraiche. Ach a dh' aindheoin sin, bha rang-eòlas an ìre mhath mar a bha e aig àm nan cogaidhean Napoleon. Mar bu thrice, dheanadhdhèanadh saighdearan caismeachd sìos an rathaid nam buidheannanbuidhnean mòra 's iad fhathast coracorra cilemeatarancilemeatairean bho lìnean nan nàimhdean ach mharbhadh na gunnaichean mòra na millteanmìltean aca doco-dhiù. Chaill mòran am beatha mus do thuig iad gum b' fheudar dhaibh sgapadh fiù 's nuair bha iad fhathast astar mòr bhon nàmhaid.
Air a' bhlàr fhèin an toiseach rachadh na saighdearan an sàs an nàmhaid nan sreathan fada 's aig amannan fiù 's a' seinn gun a bhith a' toirt cus for do na machine guns. Ach ged a bha na seanlaireanseanalairean fhathast aineolach, dh' ionnsaich na saighdearan fhèin gum b' eiginnèiginn dhaibh trainnsichean doimhainnedoimhne a chlaghadhchladhadh agus ueireanuèirean biorach a sgapachsgapadh air am beulaibh.
Mar sin, gu h-àraid sa cheann an iar, san Fhraing, cha b' fhada mus do stad na loinnicheanloidhnichean chogaidh a ghluasadhghluasad 's thoisich na saighdearan a chlaghadhchladhadh tuill eu-domhainn 's an uair sin trainnseachan domhainn dhaibh-fèin gus an dìon o na [machine guns] 's na gunnaichean mòra. Chuir iad suas ueiruèir bhiorach eadar an dà loinne.
Air sgàth sin, bha làmh-an-uachdair gu mòr ri taobh an fheadhainn a bha a' dìon. Bha na blàran uabhasach fhèin fuilteach. 'S iomadh bhlàr far an do chaidh ceudan mìltean saighdearan am marbhadh ach bu ghann a ghluasadhghluasad na loinnicheanloidhnichean idir co-dhiù.
Air sgàth sin, dh' atharraich rang-eòlas gu mòr, feuch am faigh iad tro na trainnseichean. Chleachd iad gasaichean puiseantapuinnseanta. Thionnsgain iad tancaichean agus an rang-eòlas an chleachdadh.
[[Category:Eachdraidh]]
| 